Achterwaarts de toekomst in

Het haperende vooruitgangsgeloof

Van vooruitgangsgeloof naar vooruitgangspessimisme: dat lijkt een van de grote breuken van deze tijd. Waar komt deze omslag vandaan? ‘Het neoliberalisme is de bron van de permanente onzekerheid waaronder mensen gebukt gaan.’

Achterwaarts de toekomst in
Illustratie: Milo

In een tram in Warschau hoorde de Poolse filosoof Leszek Kolakowski (1927-2009) eens deze oproep: ‘Wilt u achteruit naar voren gaan?’ Behalve de grappige ongerijmdheid sprak de politieke metafoor die hij in de woorden van de conducteur hoorde hem aan. Kolakowski gebruikte ze als motto voor een essay waarin hij het conservatisme met z’n ingebakken scepsis over vernieuwingsdrift aanprees als kritisch tegenwicht voor het vooruitgangsgeloof in het liberalisme en het socialisme. De optimistische inslag van die ideologieën was ‘ongeloofwaardig en strijdig met de ervaring’, schreef hij, want de geschiedenis leert dat er nooit echt een happy ending zal zijn. Lees verder “Achterwaarts de toekomst in”

Meeloper

In Den Haag

Het CDA heeft het lot van het kabinet verbonden aan het destructieve avonturisme van de BBB. Beginselvast zijn de christen-democraten daarmee allesbehalve.

meeloper
Illustratie: Milo

Deze keer spotte ik ze op 17 februari voor het eerst, de lepelaars die elk jaar voor het broedseizoen terugkeren naar het Leidse polderpark Cronesteyn. De ooievaars zijn ook gearriveerd. De kolonie aalscholvers groeit gestaag: in het plukje bomen waarin ze overnachten telde ik er onlangs dertig. Even verderop, langs de autoweg N11, begint het land van de omgekeerde vlaggen, de gesteriliseerde gronden van de industriële landbouw waarop al het dierlijke en plantaardige leven is verdwenen dat de boeren niet economisch kunnen exploiteren. Lees verder “Meeloper”

Links alternatief

In Den Haag

Dit is de les die links uit de zege van de BBB moet trekken: formuleer een levensbeschouwelijk geladen, realistisch vooruitzicht op een beter leven voor boeren en burgers.

BBB in de gehaktmolen
Illustratie: Milo

‘Er is maar één partij van de arbeid, en dat is de VVD’, zei Frits Bolkestein ooit als vilein pesterijtje richting de PvdA. De grap sloeg nergens op – al het werk buiten de marktsector raakte in diskrediet met de neoliberale koers die de VVD insloeg – maar was politiek-retorisch een meesterstukje: het beeld bleef hangen dat de VVD voor de werkenden opkwam en de Partij van de Arbeid niet.

Op zoek naar een antwoord op de politieke veroveringstocht van de BBB zou links Bolkesteins slimmigheidje kunnen afkijken, door als motto te kiezen: ‘Er is maar één boerburgerbeweging, en dat is links.’ Lees verder “Links alternatief”

Een patroon van onvermogen

De wrakkige overheid

De Nederlandse overheid doet niet meer wat de grondwet haar opdraagt: de bestaanszekerheid en vrijheid van mensen beschermen. Ze heeft zich te ver teruggetrokken. De politieke gifmengers spinnen er garen bij.

BV Nederland

Langs de Ringvaart, ter hoogte van Aalsmeerderbrug, stond jarenlang een achtergelaten VW-kever, in steeds verdergaande staat van verval. De treeplank hing op half zeven, de roest vrat zich steeds verder naar buiten, de auto kon niet meer voor- of achteruit. Sinds begin dit jaar zat er een rood stickertje op, met de mededeling dat de gemeente de auto op kosten van de eigenaar zou verwijderen. Het verbleekte door de inwerking van zon en regen, en na verloop van tijd was het niet meer leesbaar.

Het kost niet veel moeite in het treurige kevertje een metafoor te zien voor de armoedige toestand waarin de overheid verkeert. Lees verder “Een patroon van onvermogen”

Eend trekt snoek

Doorrijden met de Mango électrique

In zijn innerlijke strijd tussen rede – weg met die auto! – en gevoel – het is zo’n mooi ding – koos Groene-redacteur Marcel ten Hooven voor de gulden middenweg. Zijn Citroën DS is nu een elektrische auto.

auto-salon-1955
42ste Autosalon van Parijs, 6 oktober 1955. De menigte verzamelt zich voor de grootste attractie, de nieuwe Citroën DS19
© Keystone-France / Gamma-Keystone via Getty Images

Op 31 juni 1995 maakt Jaap Vegter in een notitieblokje voor zichzelf de balans op: moet hij zijn Citroën DS maar niet eens van de hand doen? De auto is dan meer dan dertig jaar oud en begint ondanks een restauratie enkele jaren eerder opnieuw mankementen te vertonen. Een voor een noteert hij zijn argumenten vóór verkoop: ‘Omdat de maat vol is! De discrepantie tussen nut en (on)kosten. Meer en meer word ik als bezitter van dit narcistiese verplaatsmiddel ingedeeld bij het gilde der bretel-yuppen, optiebeurspokeraars, spekulanten en weekendavonturiers.’ Lees verder “Eend trekt snoek”

Sociale ontbinding

Als de overheid niet meer doet wat de burgers van haar verwachten

De samenleving segregeert meer en meer langs de breuklijnen tussen rijk en arm. Dat geldt zowel in fysieke zin, met scheidingen in de publieke ruimte, als in sociaal-economische zin. Heling zal lastig zijn na dertig jaar neoliberalisme.

zwembad
Het sociale leven is noodzakelijk om uit je eigen ‘filterbubbels en echoputten’ te stappen
© Harry Pot / Nationaal Archief / Collectie Spaarnestad

Een met bloemen gemaskeerde inbreuk op het sociale leven van Leiden: zo kun je de ingreep typeren die de Universiteit Leiden in haar hoedanigheid van vastgoedondernemer deed in het Singelpark. Dat park slingert als een groen lint langs de Leidse singels. In het deel waarvan de grond in handen is van de universiteit, nabij de Sterrewacht, spitten graafmachines in het voorjaar van 2021 het gras om, waarna groenwerkers het vervingen door planten en bloemetjes. Achter de vriendelijk ogende actie ging een onvriendelijk doel schuil: het verjagen van de mensen die het grasveld gebruikten om langs de waterkant te zitten. Lees verder “Sociale ontbinding”

‘Zak in de grond, jullie allemaal’

Pim Fortuyn en het einde van de gevestigde orde

De dandy Fortuyn zette twintig jaar geleden, voordat hij werd vermoord, de politiek op haar kop. Zijn populistische kleinburgerlijke revolte sprak velen aan. ‘Met Fortuyn kwam het bouwwerk dat het bestel had gedragen, met de volkspartijen CDA, PvdA en VVD als fundament, aan zijn einde.’

Pim Fortuyn
Illustratie: Konstantinos Papamichalopoulos

Het mysterie dat Pim Fortuyn achterliet op 6 mei 2002 openbaarde zich ’s avonds op het Plein in Den Haag. Nog geen uur na de brute moordaanslag op hem liep daar, in het zicht van het Binnenhof, een uitzinnige menigte te hoop. De politie wist het gebouw van de Tweede Kamer op het nippertje met dranghekken af te sluiten, anders zou het onherroepelijk zijn bestormd. Tussen de massa achter de versperring stond het ‘Monster van het Laakkwartier’, de vervaarlijk uit de kluiten gewassen ex-bewaker van de radicaal-rechtse politicus Hans Janmaat, zij aan zij met een nette heer in groene loden jas, type beter betaalde Haagse advocaat. In het dagelijks leven twee gescheiden leefwerelden, nu verenigd in één kreet: ‘Melkert, moordenaar!’ Lees verder “‘Zak in de grond, jullie allemaal’”

Gecanceld: een nieuwe bestuurscultuur

Macht boven politiek

De leiders van de coalitiepartijen kiezen voor een ministerspost, op Gert-Jan Segers (ChristenUnie) na. Een gemiste kans voor een cultuurbreuk. En voor Sigrid Kaag: in de Tweede Kamer zou zij daadwerkelijk haar ‘nieuwe leiderschap’ hebben kunnen laten zien.

bestuurscultuur
Illustratie © Milo

Tot zover de nieuwe bestuurscultuur. Voor een breuk met de oude was dit besluit van Sigrid Kaag cruciaal: kiest ze voor de Tweede Kamer of voor het kabinet? In de verkiezingsstrijd was het bieden van tegenwicht aan de opeengehoopte macht bij de omnipresente Mark Rutte de onderliggende boodschap van haar inzet voor ‘nieuw leiderschap’, getrouw aan het democratisch ethos waarvoor D66 al in haar geboortepapieren tekende. Een keuze voor het fractieleiderschap in de Tweede Kamer, niet voor een ministerspost onder premier Rutte, ligt dan voor de hand, alleen al vanwege de disciplineringsregel dat het kabinet met één mond spreekt. Lees verder “Gecanceld: een nieuwe bestuurscultuur”

Een nieuwe bestuurscultuur is het offer van een ministerschap wel waard

In het nieuws: Rutte IV

Het nieuwe kabinet wil het vertrouwen van de kiezers in de politiek vergroten. Als het Kaag en Hoekstra daarmee ernst is, dan offeren ze het ministerschap op en nemen ze zitting in de Kamer.

Persconferentie
Gert-Jan Segers (CU), Sigrid Kaag (D66), Mark Rutte (VVD) en Wopke Hoekstra (CDA) tijdens de persconferentie over het coalitieakkoord.
© Sem van der Wal/ANP

Voor een bestuurscultuur geldt wat voor elke cultuur een wetmatigheid is: een ommezwaai kan niet van bovenaf worden verordonneerd. Een cultuur krijgt vorm in een wisselwerking met gewoonten en gebruiken, waarden en normen. In het geval van een bestuurscultuur zijn dat de waarden die voor politici leidend zijn en de normen die ze daaruit afleiden voor hun spreken en handelen.

In dat licht bezien wordt het kabinet-Rutte IV onder een ongelukkig gesternte geboren, met een premier die ter wille van democratisch normherstel zijn ambt beter aan een ander had kunnen overdragen. Lees verder “Een nieuwe bestuurscultuur is het offer van een ministerschap wel waard”

Altijd zwart-wit

Peter van Straaten – politieke prenten

In zijn politieke cartoons legde Peter van Straaten Van Agt, Den Uyl en Wiegel op de pijnbank. Van Straaten zocht nooit de nuance, maar was ‘ook niet van de barricades’.

spotprent
Illustratie: Peter van Straaten

De eerste keer dat ik Dries van Agt tegenkwam, ergens halverwege de jaren zeventig aan de Lange Vijverberg in Den Haag, viel mij vooral dit op: hij is niet lang, integendeel! Ook bij mijn eerste kennismaking met Joop den Uyl, fanatiek met een batje in de weer aan een tafeltennistafel in Nieuwspoort, was ik verrast door zijn werkelijke lengte. Zelf niet een van de langsten kwam ik toch boven hen uit. Vanwaar die misleidende perceptie van hun lengte? Dat is natuurlijk speculeren, maar van één verklaring heb ik wel een donkerbruin vermoeden dat die klopt: de politieke cartoons van die tijd hebben mij een vertekend beeld van hun postuur gegeven. Lees verder “Altijd zwart-wit”

Liever geen schuldigen aanwijzen

In het nieuws

cartoon milo
Illustratie: Milo

De politieagenten die gewond raakten bij de ‘orgie van geweld’ (burgemeester Ahmed Aboutaleb) in Rotterdam en bij rellen in Den Haag en Roermond, de verpleegkundigen op wie de woede over de vastlopende zorg wordt afgereageerd, de huisarts bij wiens praktijk ’s nachts brand was gesticht: de mensen in de eerste lijn van de ordehandhaving en de gezondheidszorg vangen de klappen op in de opgefokte sfeer die rond de coronapandemie is ontstaan. Lees verder “Liever geen schuldigen aanwijzen”

Sterft, gij oude vormen

De toekomst van links

Het zou een gemiste kans zijn als PvdA en GroenLinks nu nalaten de krachten te bundelen. Samen vormen zij het redelijke alternatief voor de populisten én kunnen zij politiek gewicht geven aan een klimaatbeleid dat ook sociaal rechtvaardig is.

Klaver en Ploumen
Den Haag, 22 september 2021 – Fractievoorzitters Jesse Klaver (Groenlinks) en Lilianne Ploumen (PvdA) in gesprek met elkaar in de Tweede Kamer tijdens de eerste dag van de algemene beschouwingen.
Foto:ANP / Hollandse Hoogte / Phil Nijhuis

Het is een waarheid als een koe: machtsvorming behoort tot het alfa en omega van de politiek. Toch vond Frans Timmermans het nodig in de NRC zijn linkse geestverwanten er nog eens aan te herinneren, met dit trefzekere zinnetje: ‘Alleen kunnen we lekker gelijk hebben, maar zullen we het nooit krijgen.’ Timmermans, vicevoorzitter van de Europese Commissie en oudgediende in de PVDA, meent dat zijn partij en GroenLinks nu het punaise poetsen over onzuiverheden in de leer van de ander en bijkomende sektarische scherpslijperij terzijde moeten schuiven en de krachten moeten bundelen, mogelijk met een fusie. Lees verder “Sterft, gij oude vormen”

Een bestuur van terugtrekkende bewegingen

Door kleingeestigheid vervreemdt de politiek zich van de burgers

Geen gebrek aan opgeklopt pandoer in de kabinetsformatie, wel aan serieuze aandacht voor reële problemen als de milieucrisis en de rechtsonzekerheid van mensen. De partijen letten meer op elkaar dan op het publieke belang.

Illustratie Milo
Illustraties: Milo

Loze dreigbeelden over een ‘linkse wolk’, politiek destructieve blokkades, de bestaanscrisis in het CDA, inhoudsarme beloften over een andere bestuurscultuur hebben de kabinetsformatie op een dood spoor gebracht, maar zijn toch eerder symptomen dan de oorzaak van de malaise in de politiek. Dit zou weleens kunnen zijn wat haar echt opbreekt: een gebrek aan engagement met de kiezers. Lees verder “Een bestuur van terugtrekkende bewegingen”

Het ludieke alternatief

De tegencultuur van de jaren zestig

‘Ze hebben zulke rare ideeën!’ was de doorsnee reactie op het speelse verzet van provo’s en hun geestverwanten tegen de bestaande orde. Maar zij bleken de ware realisten. Tegen het grimmige egoïsme van nu zou hun vrolijke vrijheidsgeest een geducht wapen zijn.

Roel van Duijn
Roel van Duijn als provoraadslid van Amsterdam met zijn daktuin-auto. 16 oktober 1969
© Ruud Hoff / ANP

Op een goede ochtend in de zomer van 2020 stond hij daar opeens, in de voortuin van Roel van Duijn in Amsterdam-Slotervaart: een kabouter. Een onbekende had hem daar ’s nachts neergezet, maar dat vindt Van Duijn een al te prozaïsche formulering om zijn komst te beschrijven. Liever strooit hij wat magie in het verhaal, om de gebeurtenis uit de sfeer van het alledaagse te halen: ‘Een halve eeuw zijn de kabouters onder de grond gebleven. Nu is er eentje zelf aan komen wandelen en naast mijn voordeur komen staan.’ Lees verder “Het ludieke alternatief”

Omtzigt en zijn voorgangers

De bestaanscrisis in het CDA

In het CDA-drama liep de geprononceerde politicus Pieter Omtzigt zich stuk op de koele bestuurder Wopke Hoekstra. Opvallend: in de formatie drijft Hoekstra juist op emoties en heeft de ratio hem – en Mark Rutte – in de steek gelaten.

omzigt
Pieter Omtzigt tijdens een debat over het aftreden van het kabinet naar aanleiding van de toeslagenaffaire. Wopke Hoekstra en Mark Rutte luisteren, Den Haag, 19 januari © Bart Maat / ANP

Je kunt in het CDA de christen-democratie maar beter niet al te serieus nemen. Pieter Omtzigt is niet de eerste CDA’er die in zijn politieke handelen en denken trouw wil zijn aan het CDA-motto ‘partij van de samenleving’ en het dáárdoor heeft moeten afleggen tegen apparatsjiks die zijn onbewimpelde optreden als zand in de machine ervoeren. Zij versleten zijn vasthoudendheid in de toeslagenaffaire, waarin hij opkwam voor mensen die door de overheid in de vernieling waren gejaagd, voor ‘lastig’, hinderlijk voor de ‘eenheid’ en tekenend voor zijn gebrekkige gevoel voor verhoudingen. Lees verder “Omtzigt en zijn voorgangers”