Uitgelicht

De ontmanteling van de democratie

Hoe de kunst van het samenleven verstoord raakt

De essentie van de democratie schuilt in haar maatschappelijke betekenis: naast een stelsel van rechten om iedereen een stem te geven, is zij een vorm van beschaving die het mogelijk maakt fatsoenlijk met elkaar om te gaan. Verschijnselen van verval worden soms met een klap zichtbaar, zoals met de verkiezing van Donald Trump, maar soms zijn de krachten die de democratie bedreigen als een reukloos gifgas dat van onder de deur komt.

‘Marcel Ten Hooven is erin geslaagd om tegelijkertijd een knappe analyse en een hartstochtelijke verdediging van de moderne democratie te schrijven.’

— Femke Halsema

De ontmanteling van de democratie gaat in op de ideologische armoede van de volkspartijen, het asociale neoliberalisme, de valse beloftes en de zondebokpolitiek van het populisme, het ondemocratische karakter van het referendum, maar ook op de groeiende ongelijkheid, de verminderde solidariteit en de invloed van nepnieuws.


De ontmanteling van de democratie
Hoe de kunst van het samenleven verstoord raakt – en wat eraan te doen
Marcel ten Hooven
Arbeiderspers | 2018

Verkoopprijs: € 19,99

Bestel nu een exemplaar


De ontmanteling van de democratie kreeg lovende recensies in de pers en het boek werd genomineerd voor diverse prijzen.

Lees verder “De ontmanteling van de democratie”

Achterwaarts de toekomst in

Het haperende vooruitgangsgeloof

Van vooruitgangsgeloof naar vooruitgangspessimisme: dat lijkt een van de grote breuken van deze tijd. Waar komt deze omslag vandaan? ‘Het neoliberalisme is de bron van de permanente onzekerheid waaronder mensen gebukt gaan.’

Achterwaarts de toekomst in
Illustratie: Milo

In een tram in Warschau hoorde de Poolse filosoof Leszek Kolakowski (1927-2009) eens deze oproep: ‘Wilt u achteruit naar voren gaan?’ Behalve de grappige ongerijmdheid sprak de politieke metafoor die hij in de woorden van de conducteur hoorde hem aan. Kolakowski gebruikte ze als motto voor een essay waarin hij het conservatisme met z’n ingebakken scepsis over vernieuwingsdrift aanprees als kritisch tegenwicht voor het vooruitgangsgeloof in het liberalisme en het socialisme. De optimistische inslag van die ideologieën was ‘ongeloofwaardig en strijdig met de ervaring’, schreef hij, want de geschiedenis leert dat er nooit echt een happy ending zal zijn. Lees verder “Achterwaarts de toekomst in”

Meeloper

In Den Haag

Het CDA heeft het lot van het kabinet verbonden aan het destructieve avonturisme van de BBB. Beginselvast zijn de christen-democraten daarmee allesbehalve.

meeloper
Illustratie: Milo

Deze keer spotte ik ze op 17 februari voor het eerst, de lepelaars die elk jaar voor het broedseizoen terugkeren naar het Leidse polderpark Cronesteyn. De ooievaars zijn ook gearriveerd. De kolonie aalscholvers groeit gestaag: in het plukje bomen waarin ze overnachten telde ik er onlangs dertig. Even verderop, langs de autoweg N11, begint het land van de omgekeerde vlaggen, de gesteriliseerde gronden van de industriële landbouw waarop al het dierlijke en plantaardige leven is verdwenen dat de boeren niet economisch kunnen exploiteren. Lees verder “Meeloper”

De amechtige democratie

Bij ontstentenis van een maatschappelijk middenveld

De monsterwinst van de BBB legt de werkelijke oorzaak van het gebrek aan weerbaarheid van de democratie bloot: de afgetakelde maatschappelijke inbedding. Door de verbroken verbindingen met de samenleving is de democratie moreel in ademnood geraakt.

tractor in Den Haag
Illustratie: Milo

Op het titelblad van het boek is met ballpoint een korte aantekening neergeschreven: ‘p. 362 noot’. Het boek is van de Duits-joodse filosoof Ernst Cassirer (1874-1945), de titel luidt The Myth of State, en deze Amerikaanse pocketuitgave uit 1955 komt uit de nalatenschap van oud-NRC-journalist Jérôme Heldring. Ik vond ’m bij toeval, bij antiquariaat Fasol in Gouda. In mijn laatste gesprek met Heldring, bij hem thuis in Den Haag, een jaar voor zijn overlijden in 2013, haalde hij aan wat op pagina 362 staat: Cassirer, in 1933 voor de nazi’s uit Duitsland gevlucht, beschreef volgens hem een universele waarheid over de kwetsbaarheid van de democratie in crisistijden. Vandaar die korte notitie op de eerste pagina van het boek. Lees verder “De amechtige democratie”

Adri Duivesteijn, 27 augustus 1950 – 17 maart 2023

Het einde

Zijn verontwaardiging over de gescheiden werelden in Den Haag, die van ‘het zand’ en die van ‘het veen’, begeesterde het wethouderssocialisme van PvdA’er Adri Duivesteijn.

Duivesteijn 1980
In 1980 werd Duivesteijn wethouder in Den Haag
© Robert Scheers / Haags Gemeentearchief

Deze loftuiting aan zijn adres was Adri Duivesteijn goud waard: ‘Jij hebt de sociaal-democratische gedachte over het wonen nieuw leven ingeblazen.’ Willem Witteveen, zijn fractiegenoot in de Eerste Kamer, schreef hem dat in de zomer van 2014, nadat bij de PvdA-politicus de ziekte was gediagnosticeerd die hem nu fataal is geworden. Duivesteijn koesterde de troostbrief: luttele weken later kwam Witteveen met vrouw en dochter bij de aanslag op de MH17 om het leven.

Dat was niet de enige reden waarom Duivesteijns hart telkens een slag oversloeg als hij het compliment herlas: Witteveen was de achterkleinzoon van Floor Wibaut (1859-1936). Met zijn goede zorg voor de stad legde SDAP-politicus Wibaut begin twintigste eeuw in Amsterdam de basis voor het wethouderssocialisme – en als Duivesteijn zich met één sociaal-democratische traditie vereenzelvigde, dan was het wel met deze. Lees verder “Adri Duivesteijn, 27 augustus 1950 – 17 maart 2023”

Links alternatief

In Den Haag

Dit is de les die links uit de zege van de BBB moet trekken: formuleer een levensbeschouwelijk geladen, realistisch vooruitzicht op een beter leven voor boeren en burgers.

BBB in de gehaktmolen
Illustratie: Milo

‘Er is maar één partij van de arbeid, en dat is de VVD’, zei Frits Bolkestein ooit als vilein pesterijtje richting de PvdA. De grap sloeg nergens op – al het werk buiten de marktsector raakte in diskrediet met de neoliberale koers die de VVD insloeg – maar was politiek-retorisch een meesterstukje: het beeld bleef hangen dat de VVD voor de werkenden opkwam en de Partij van de Arbeid niet.

Op zoek naar een antwoord op de politieke veroveringstocht van de BBB zou links Bolkesteins slimmigheidje kunnen afkijken, door als motto te kiezen: ‘Er is maar één boerburgerbeweging, en dat is links.’ Lees verder “Links alternatief”

De partij van het dedain

Waar staat JA21 nu echt voor?

JA21 presenteert zichzelf als realistisch rechts alternatief, maar de partij verloochent haar radicaal-rechtse afkomst niet. Zij heeft het vooral gemunt op mensen die zich moeilijk kunnen verweren. Zo ‘fatsoenlijk’ is JA21 dus niet.

JA21 politici
Annabel Nanninga en Joost Eerdmans van JA21 tijdens de presentatie van de verkiezingsprogramma’s en de twaalf lijsttrekkers van de partij voor de Provinciale Statenverkiezingen, 18 januari
© Bas Czerwinski / ANP

Ongetwijfeld zal deze bewering de komende weken geregeld zijn op te tekenen uit de onderhandelingen over de vorming van nieuwe provinciebesturen: hoewel ze als afscheiding van Thierry Baudets Forum voor Democratie extreem-rechts van afkomst is, is JA21 toch de meest fatsoenlijke partij in die hoek. Bij de vorming van colleges van Gedeputeerde Staten over rechts kunnen VVD en CDA met dat argument de partij van Joost Eerdmans en Annabel Nanninga als vluchtheuvel benutten, om zo de radikalinski’s van PVV en FvD te ontwijken. Lees verder “De partij van het dedain”

Dubbeldenken

In Den Haag

Terwijl rechts ‘meeleefde’ met de Groningers, vond het dat burgers de rechter niet meer als wapen mogen inzetten tegen een onwillige regering – zoals diezelfde Groningers hadden gedaan.

gespeten tong
Illustratie: Milo

Hoewel geen lid van de parlementaire enquêtecommissie, was ook de leider van de BoerBurgerBeweging (BBB) in het Groningse Zeerijp voor de presentatie van het onderzoeksverslag over de nefaste gevolgen van de gaswinning, als steunbetuiging aan ‘onze burgers’. Met Caroline van der Plas en haar geestverwanten kun je alle kanten op, bleek maar weer. Lees verder “Dubbeldenken”

Dwaalwegen

In Den Haag

Het kabinet ondermijnt het gezag dat het juist nodig heeft voor weerbarstige problemen als de ecologische crisis en de regulering van immigratie.

Illustratie: Milo

Een politiek gelegitimeerde jacht op de kat: daar komt het besluit van de provincie Friesland om jagers toestemming te geven voor het afschieten van wilde katten wel op neer. Trouw liep mee met een van hen, in de buurt van Akkrum. Hij beschouwt alle katten als ‘lustmoordenaars’, maar om mensen het verdriet van een dood huisdier te besparen legt hij alleen aan op verwilderde katten: ook op schootsafstand kan hij die van de gedomesticeerde onderscheiden. Op de Friese weilanden is de wilde kat volgens hem een ‘exoot’. Ziet hij er een als hij bezig is met ‘schadebestrijding’ – de jagersterm voor het afschot van ganzen – dan haalt hij de trekker over. Lees verder “Dwaalwegen”

Rottigheid

In Den Haag

De partijen van de omgekeerde vlag – het symbool van waarheidsvervalsing in de politiek – staan in de peilingen op forse winst. Het weerwerk moet ook van de kiezers komen: geef in je stem niet toe aan het cynisme van het rechtspopulisme.

stempotlood schicht
Illustratie: Milo

De Britse intellectueel sir Bertrand Russell (1872-1970), wiens herinneringen nog reikten tot in de negentiende eeuw, kreeg tegen het einde van zijn leven van een BBC-interviewer de vraag voorgelegd welke lessen hij uit zijn aardse bestaan trok. Hij had twee antwoorden, zei hij: een intellectueel en een moreel. Het intellectuele antwoord luidde: ‘Laat je alleen leiden door de feiten en door de waarheid die deze feiten je vertellen. Laat je niet afleiden door wat jij wilt geloven dat de waarheid is, noch door wat jou goed uitkomt om als werkelijkheid voor te stellen.’

De morele les was deze: ‘Liefde is wijs, haat is dom. In een wereld waarin mensen meer en meer met elkaar verbonden raken, moeten we leren elkaar te tolereren en te leven met het feit dat sommigen dingen zeggen die ons niet aanstaan.’

Met de wijsheid van Russell in het achterhoofd kun je niet anders dan met afgrijzen kennis nemen van de laatste kiezerspeilingen, twee maanden voor de Provinciale-Statenverkiezingen. Lees verder “Rottigheid”

‘Wij kiezen voor solidariteit met de mensen in de wijken’

Op zoek naar een nieuwe verstandhouding: James Kennedy

Met een vergroting van haar maatschappelijke relevantie kan de universiteit gezag terugwinnen, ziet hoogleraar James Kennedy. En dat is hoognodig. ‘We moeten erkennen dat wetenschap niet de enige vorm van kennis is die ertoe doet.’

James Kennedy
James Kennedy, 2020
© Jitske Schols / Lumen

De ontkenning van een probleem is zo langzamerhand een beproefde methode om de wetenschap in diskrediet te brengen: de klimaatcrisis is ‘een verhaaltje’ (Geert Wilders), covid een onschuldig griepje, de vernietiging van de natuur door te veel stikstof een verzinsel. Onder invloed van continue verdachtmakingen van academische kennis is de wetenschap een van de brandpunten van de polarisatie in de samenleving geworden, vergelijkbaar met die rond culturele verschillen, de politiek en de journalistiek.

Tot deze conclusie kwam ook James Kennedy in zijn oratie als universiteitshoogleraar in Utrecht, half november. ‘Hoewel het Nederlandse publieke vertrouwen in de wetenschap consequent hoog blijft, wordt een substantiële minderheid zichtbaar die zich luid en duidelijk afkeert van de resultaten van wetenschappelijk onderzoek’, zei hij, als altijd behoedzaam formulerend. ‘Nu populistische geluiden toenemen, de politiek wispelturiger wordt en nieuwe sociale media het kennismonopolie van universiteiten aantasten, neemt de onzekerheid toe over de positie en de reputatie van de wetenschap en de universiteiten in de samenleving.’ Lees verder “‘Wij kiezen voor solidariteit met de mensen in de wijken’”

‘Jammer, één banaan te weinig’

Het legaliseren van online gokken geeft een gokgolf

De wetgever hoopte met het vrijgeven van het internetgokken op een ‘attractief’ aanbod van online kansspelen. Het gevolg: meer gokverslaving. Verassend is dat niet met een rammelende wet die gokbedrijven zelf medeverantwoordelijk maakt voor de preventie.

Door Marcel ten Hooven en Ruben Stift.

gokken
Illustratie: Aart-Jan Venema

In een hoekje van het casino hangt een tv-scherm aan de muur, met in sobere lichtpaarse letters de tekst: ‘Speel verantwoord’. De oproep valt niet echt op tussen de felgekleurde ledschermen die een prikkelstorm aan lichtgevende klavertjes, schaars geklede vrouwen en pulserende jackpotbedragen op de gokkers loslaten. Of de bezoekers al bekend zijn met de nieuwe 1 Million Jackpot? ‘Maak met 1 euro, en 1 druk op de knop, kans op 1 miljoen euro’, melden de gouden letters. Lees verder “‘Jammer, één banaan te weinig’”

Het privatiseringsverdriet schudt de liberalen wakker

In het nieuws

Sigrid Kaag
Sigrid Kaag staat de pers te woord na afloop van de ministerraad, 23 september 2022.
© Lex van Lieshout/ ANP

‘Privatiseringsverdriet’: met dat beeldende woord vat oud-senator Roel Kuiper (ChristenUnie) de nefaste effecten samen van de neoliberale politiek om publieke diensten uit te leveren aan de markt. Kuiper was in 2012 de voorzitter van een parlementaire onderzoekscommissie uit de Eerste Kamer die de loep zette op de maatschappelijke onvrede die het beleid van privatisering en liberalisering teweeg had gebracht. Door zichzelf af te haken van de publieke diensten heeft de overheid ook de verantwoordelijkheid van zich weggeschoven voor basisvoorzieningen in de sfeer van de zorg, de huisvesting, het onderwijs, het openbaar vervoer én de energievoorziening. Mensen hebben daardoor minder grip op hun bestaan. Lees verder “Het privatiseringsverdriet schudt de liberalen wakker”

Rabobank, er valt niets meer te peuren uit het platteland

In het nieuws

landbouwer
Illustratie: Milo

De industriële machine die bekend staat als ‘intensieve landbouw’ heeft het land uitgewoond. De permanente overbelasting van grond en water heeft het leven gedecimeerd dat de boer economisch niet kan exploiteren: vogels, insecten, kruiden, planten. Het Nederlandse platteland is ‘bioarm, biosaai, bioschraal’, in de woorden van een boswachter op de Sallandse Heuvelrug. Dat is het ecologische onheil dat schuilgaat achter wat in de politiek de ‘stikstofcrisis’ heet. Lees verder “Rabobank, er valt niets meer te peuren uit het platteland”

Een patroon van onvermogen

De wrakkige overheid

De Nederlandse overheid doet niet meer wat de grondwet haar opdraagt: de bestaanszekerheid en vrijheid van mensen beschermen. Ze heeft zich te ver teruggetrokken. De politieke gifmengers spinnen er garen bij.

BV Nederland

Langs de Ringvaart, ter hoogte van Aalsmeerderbrug, stond jarenlang een achtergelaten VW-kever, in steeds verdergaande staat van verval. De treeplank hing op half zeven, de roest vrat zich steeds verder naar buiten, de auto kon niet meer voor- of achteruit. Sinds begin dit jaar zat er een rood stickertje op, met de mededeling dat de gemeente de auto op kosten van de eigenaar zou verwijderen. Het verbleekte door de inwerking van zon en regen, en na verloop van tijd was het niet meer leesbaar.

Het kost niet veel moeite in het treurige kevertje een metafoor te zien voor de armoedige toestand waarin de overheid verkeert. Lees verder “Een patroon van onvermogen”

Anton Zijderveld (21 november 1937 ~ 6 juli 2022)

Het einde

Zonder waarden die het bestaan meer diepte geven dan ‘leuk’ of ‘spannend’ krijgt de cultuur de eenvormigheid van een ritme in staccato: vlak en zielloos. Vandaar de weerzin van Anton Zijderveld tegen de ‘staccatocultuur’.

Anton Zijderveld
Rotterdam, 2017
© Arie Kievit / ANP

Wie anders kan Anton Zijderveld beter typeren dan Anton Zijderveld zelf? In een essay in De Groene (nr. 11, 2001) noemde hij zichzelf een ‘postcalvinist’, niet van de gereformeerde maar van de hervormde variant: Zijderveld, emeritus hoogleraar cultuursociologie in Tilburg en Rotterdam, stamde uit een Nederlands hervormd onderwijzersgezin. ‘Wat is een postcalvinist?’ vroeg hij zich af. Hij gaf dit antwoord: ‘Dat is iemand die niet meer in erfzonde, predestinatie en de paulinische verlossingsleer gelooft, maar daar psychisch wel een fikse tik van heeft overgehouden. Zo gruwt de postcalvinist van het adjectief “leuk” en het daarmee verbonden hedonisme. Feestjes en partijen zijn niet aan hem besteed, want er moet tenslotte in dit leven gewerkt worden, hard gewerkt. De postcalvinist wordt onrustig als hij niets omhanden heeft. En hij gruwt van emotioneel gewroet in de ziel, van gezeur over authenticiteit. Vooral de platte variant daarvan, die zich aandient als “lekker in je vel zitten”, is hem een doorn in het oog.’ Lees verder “Anton Zijderveld (21 november 1937 ~ 6 juli 2022)”