De coronacrisis laat zien dat de maatschappelijke vrede op een wankel fundament rust. Na de pandemie zullen we nog steeds de maatschappelijke en politieke gevolgen ondervinden van de manier waarop ons sociale leven op dit moment wordt beknot.
© Robin Utrecht / ANP
Met het cliché ‘Doe ma hewoon, dan doe je á hek henoeg’ prijst de vvv van Zeeland de eilandbevolking als de nuchterheid zelve aan. Van die spreekwoordelijke kalmte en bezonkenheid was geen spoor te bekennen bij de Zeeuw van wie Hans Boutellier onlangs een lift kreeg. Bij het onvermijdelijke onderwerp corona spuide de man het hele QAnon-repertoire aan absurditeiten: die pandemie is een complot, Bil Gates wil chips in mensen implanteren, Rutte is een bloeddrinkende pedofiel, corona is een griepje. Boutellier, sociaal psycholoog en oud-directeur van het Verwey-Jonker Instituut, was er beduusd van, zegt hij. ‘Vooral de overtuiging waarmee hij het bracht, vond ik verontrustend. Er was geen tegenspraak mogelijk. Ik heb dat wel geprobeerd, en zijn conclusie was: hierover gaan we het niet eens worden. Alsof de feiten die ik hem voorhield gelijkwaardig waren aan zijn hersenschimmen.’
Deze ervaring sterkte Boutellier in zijn overtuiging dat het ontwrichtende effect van de coronapandemie lang kan na-ijlen, ook nadat zij dankzij een vaccin is uitgewoed. ‘De coronacrisis werkt als een katalysator van ontwrichtende tendensen: de opkomst van het populisme, het anti-elitedenken, de complottheorieën’, zegt hij. ‘Populisme kun je het best definiëren als politiek die gedreven op zoek is naar een vijand. Het coronavirus is een letterlijk onzichtbare vijand. Er valt ook niet echt een schuldige aan te wijzen. Dat is voor sommige mensen zo frustrerend dat ze naar hem op zoek gaan. Ze snakken naar een schuldige. In een cocktail met de fantasieberichten op sociale media, de clickbaits die daarin werkzaam zijn en de bubbels van verzonnen nieuws waarin mensen zich opsluiten, ontstaat een vruchtbare voedingsbodem voor complotdenken en voor politici die de vijand aanwijzen.’
In gedrukte vorm is het complotdenken beschikbaar in pamfletten als De Andere Krant en Gezond Verstand, in stapels opgetast naast de kassa van de AKO. Boutellier: ‘Zo treedt het ook buiten de sfeer van de sociale media. Het is een vorm van ongericht verzet, dat feitenvrije denken. In gepolitiseerde vorm zie je het terug in dat gezwalk van populistische, autoritaire leiders, die niet bereid zijn zich te laten leiden door de rationaliteit. In de coronacrisis pleitten zij eerst voor een soort huisarrest, om vervolgens helemaal naar de andere kant te zwiepen. Toen sprak Wilders opeens over een “anderhalvemeterdictatuur” en zei Baudet Willem Engel achter de schermen te steunen, de man die het mondkapje vergeleek met de jodenster.’
Dat ongerichte verzet zoekt houvast in het coherente verhaal dat het complotdenken biedt, zegt Boutellier. ‘De enige constante in dat denken is dat er een schuldige moet zijn. De vijand wordt altijd concreet. Hij moet verbannen worden, geëlimineerd, dat zit in dat begrip “vijand” besloten.’
Met dit betoog antwoordt Boutellier op de vraag naar de maatschappelijke en politieke gevolgen van de pandemie. Door de afstand die mensen noodgedwongen van elkaar moeten houden vervagen contacten, worden vriendschapsbanden losser, verdwijnen kennissen uit beeld. Het gevolg zie je terug in de verontrustende cijfers over de toenemende eenzaamheid en depressieve gevoelens onder de mensen. Voor het RIVM en het ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum was dat aanleiding om een ‘Steunpunt Coronazorgen’ in het leven te roepen. De psychische nood is vooral hoog onder jonge mensen die abrupt uit hun sociale kring zijn weggerukt en onder oude mensen voor wie nu de laatste fysieke contacten, anders dan via de iPad, zijn weggevallen. De komende tijd zal het erom spannen: wat wordt de uitlaatklep?
Zoals eerder de boerenprotesten, toont de coronacrisis dat de maatschappelijke vrede op een wankel fundament rust. ‘We doen het samen’, zo heette het in de eerste besmettingsgolf om de lotsverbodenheid tijdens een crisis die iedereen kan raken onder woorden te brengen. Dat gevoel van solidariteit is niet weg, maar tegelijkertijd komen er nu meer wrok, onbegrip en woede aan de oppervlakte. De vraag is in hoeverre de beknotting van het sociale leven tijdens de coronacrisis een impuls aan dat wantrouwen geeft. Je kunt de veelheid contacten die mensen in normale tijden met anderen onderhouden als een voortdurende oefening in sociale vaardigheden zien. Oog in oog met een ander neem je in een tel uiteenlopende beslissingen om het contact mogelijk te maken: hoe eerlijk moet je zijn, hoe reageer je als hij of zij iets zegt wat je niet aanstaat, in welke mate geef je ook non-verbale signalen? Mensen die dergelijke vaardigheden noodgedwongen voor langere tijd verwaarlozen, blijkt uit onderzoek dat The New York Times aanhaalde, zijn minder lenig in sociale constellaties, met als gevolg dat ze achterdochtiger en minder flexibel in hun contacten worden, en sociaal angstiger, impulsiever en minder tolerant tegenover onbekenden.
Voor het democratische ethos in de samenleving zijn dat geen bevorderlijke eigenschappen. Uit een meerjarig onderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) naar de relatie tussen het vertrouwen dat mensen in anderen hebben en het stemgedrag blijkt dat PVV-stemmers het meest wantrouwend zijn. Wie als burger eenzaam in de maatschappij staat, schrijft Noreena Hertz in De eenzame eeuw, is gevoeliger voor xenofobie, voor wij-zij-denken, voor complottheorieën, want hij beziet de maatschappij als vijandig (zie het essay van Joost de Vries in De Groene Amsterdammervan 26 november).
Vandaar de vraag: wat zijn de maatschappelijke en politieke gevolgen van de maatregelen die het sociale leven op dit moment afknijpen?
In zijn boek De improvisatiemaatschappij vergelijkt Boutellier het sociale leven in de moderne netwerkmaatschappij met geïmproviseerde jazzmuziek. Daarin komt de ordening tot stand in een permanente, spontane uitwisseling tussen de musici. ‘In geïmproviseerde jazz ontstaat de muziek tijdens het proces’, licht hij toe. ‘Datzelfde verschijnsel kenmerkt de moderne, complexe samenleving: de sociale ordening krijgt vorm in een onafgebroken keten van actie en reactie tussen al die actoren in de netwerkmaatschappij. In een geslaagde vorm is dat misschien wel de hoogste graad van organisatie die we kennen, hoewel het net als in de geïmproviseerde muziek ook kan misgaan en in chaos ontaarden.’
Het pragmatisme is volgens Boutellier de politiek die het best is toegesneden op de improvisatiemaatschappij. De pragmatische politicus neemt van moment tot moment zijn besluiten, naar bevind van zaken. In zijn laatste boek, Het seculiere experiment, staat Boutellier uitvoerig stil bij wat hij de ‘pragmacratie’ heeft gedoopt. Bij het lezen verscheen premier Mark Rutte al gauw op het netvlies. ‘In de coronacrisis zie je de pragmacratie in werking’, zegt Boutellier. ‘Onder leiding van Rutte neemt de regering week na week de besluiten die haar op dat moment uit het oogpunt van effectiviteit het verstandigst lijken. In de gedaante van het RIVM is de wetenschap daarbij de belangrijkste raadgever, niet de een of andere politieke overtuiging.’
Volgens Boutellier is de pragmacratie de politieke erfenis van de ontzuiling. ‘Mijn vader kon zich gewoonweg nog niet voorstellen dat de samenleving kon functioneren zonder de bindende kracht van het geloof of politieke ideologieën. Als niemand meer in God gelooft, zei hij tegen mij, dan wordt het een zooitje, jongen. Maar nee, het is geen zooitje geworden, we hebben de pragmacratie ervoor in de plaats gekregen. En die functioneert, tot op zekere hoogte, goed, zij het met één grote handicap: mensen kunnen er niet in geloven. De pragmacratie mist de bezieling van een ideologisch vergezicht. Het is een koud soort politiek, waarin alleen efficiency en effectiviteit tellen.’
Verschenen in De Groene Amsterdammer nr. 50 (7 december 2020).