Het verval van de VS onder Donald Trump verbaast politicoloog John Keane niet. Een machthebber die met repressie reageert op elke tegenspraak wordt vanzelf dom en gaat stuntelen. Dat gebeurt overal waar een despoot aan de macht komt.
Met de democratie is het als met een bergwandeling: omhoog is de wandeling zwaarder en de wil op je schreden terug te keren groter dan bergafwaarts. Met deze parafrase van een oude wijsheid van Machiavelli beschrijft de Australische politicoloog John Keane in zijn nieuwe boek The New Despotism het lot van de democratie in de recente geschiedenis.
Landen die de weg omhoog proberen te vinden na zich te hebben bevrijd van een dictatuur maakten nogal eens rechtsomkeert, uit teleurstelling over het resultaat van die inspanning. Democratie bleek niet als vanzelf synoniem met welvaart, vrijheid en geluk: de weerbarstige werkelijkheid logenstrafte die verwachting. Brazilië, Hongarije en Polen, om enkele sprekende voorbeelden te noemen, namen het pad terug. Dat zijn nu ‘fantoomdemocratieën’, met een woord van Keane. Verkiezingen worden daar nog wel gehouden, maar die fungeren als een façade waarachter despotische praktijken schuilgaan. Stelselmatig brengen de machthebbers de pers, de wetenschap en de rechterlijke macht in diskrediet of morrelen ze aan hun onafhankelijkheid. Zo ontregelen ze de veiligheidskleppen die moeten voorkomen dat hun regime absolutistische trekken krijgt.
In de korte biografische schets Het leven van Castruccio Castracani (1520) schrijft Machiavelli dat de weg naar de hel een gemakkelijke is: hij gaat naar beneden en je kunt hem met de ogen dicht afleggen. Bij Keane komt dat beeld op, zegt hij, als hij naar de VS onder Donald Trump kijkt. Daar is te zien hoe snel een democratie die bergafwaarts gaat in verval kan raken.
Minder dan vier jaar geleden was Barack Obama nog president, een toonbeeld van fatsoen en democratische integriteit. Hij verpersoonlijkte de gedachte dat Amerika geroepen was een stad op de berg, a city upon the hill, te zijn: een lichtend voorbeeld voor de wereld. ‘Yes, we can’, was zijn slogan, waarmee hij aangaf dat hij zijn presidentschap als een gezamenlijk project van hem en de kiezers zag. Zijn opvolger is een dommekracht met een niet te stillen wraakzucht die niets leest, niet nadenkt en zelfkritiek als een zwakte beschouwt. ‘Only I can do it’, roept Trump zijn aanhang op massabijeenkomsten toe. Dat tekent het verschil tussen beiden. De een weet dat hij het niet alleen moet doen (‘Yes, we can’), de ander denkt dat alleen hij het kan. Dat is ook het verschil tussen een democraat en een despoot.
Keane werd in zijn diensttijd ooit opgeroepen voor de Vietnamoorlog, de grote schandvlek in de naoorlogse Amerikaanse geschiedenis. ‘Maar zelfs in die donkere jaren wist je dat Amerika ondanks al zijn tekortkomingen en fouten in de kern een goed land was, een rolmodel voor de wereld’, zegt hij. ‘Tijdens de rede die Obama als presidentskandidaat afstak in Berlijn stond ik tussen de duizenden toehoorders. Hij zou de eerste zwarte president van Amerika worden. We waren allemaal verliefd op hem. Zijn wijsheid, zijn ontspannen lichaamstaal, zijn charme, zijn trefzekere woorden. En dan nu, het Amerika van zijn opvolger. Ik heb nog nooit een land zo diep in de afgrond zien vallen als de VS onder nummer 45 – ik weiger de naam van die man te noemen. We zijn ons voorbeeld van beschaving kwijt.’
‘Het pad naar despotisme in de VS is zo ver gevorderd dat de weg terug lang zal zijn’
Keane kan zich niet voorstellen dat een renaissance van het Amerika dat Trump te gronde heeft gericht mogelijk zal zijn. ‘Zelfs niet als Joe Biden president wordt: de corruptie zit inmiddels zo diep in het systeem, het pad naar despotisme is zo ver gevorderd dat de weg terug lang en verdomd moeilijk zal zijn.’
John Keane (73) is als hoogleraar verbonden aan de universiteit van Sydney en aan het Wissenschaftszentrum in Berlijn (WZB). In de wereld van de politicologie heeft hij een groot gezag, zeker sinds de publicatie van zijn vuistdikke The Life and Death of Democracy in 2009. ‘Lees dat niet in bed!’ waarschuwt hij als ik hem mijn exemplaar laat zien. ‘Als je in slaap sukkelt en het valt uit je handen, kun je zwaargewond raken.’
Verschenen in De Groene Amsterdammer nr. 25 (17 juni 2020).